Καπιταλισμός και εξουσία

Του Χρήστου Αβραμίδη και του Αντώνη Γαλανόπουλου

Οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής κάνουν την εμφάνισή τους με το βιβλίο Φουκώ και Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο του Πιερ Μασρέ. Το κείμενο είναι διάλεξη που έδωσε ο Μασρε το 2012. Η διάλεξη δεν έχει εκδοθεί σε βιβλίο, αναρτήθηκε ωστόσο ολόκληρη στην προσωπική ιστοσελίδα του Μασρέ.

Ο Γάλλος θεωρητικός είναι  πρώην μαθητής του Λουί Αλτουσέρ και συνεργάτης του στο εμβληματικό συλλογικό έργο Να διαβάσουμε το κεφάλαιο. Ο ίδιος ο Αλτουσέρ στο αυτοβιογραφικό Το μέλλον διαρκεί πολύ σημειώνει ότι τρεις μαθητές του (Μασρε, Μπαλιμπάρ, Ρενιώ) τον επισκέφθηκαν τον Ιανουάριο του 1963 για να του ζητήσουν να τους βοηθήσει να διαβάσουν τα πρώτα έργα του Μάρξ. «Δεν ήταν δική μου πρωτοβουλία που με οδήγησε να μιλήσω για τον Μαρξ στην École αλλά μάλλον ένα αίτημα από την πλευρά λίγων μαθητών μου» ομολογεί ο Αλτουσέρ. Ο Μασρέ είναι κεντρικό πρόσωπο στην ανάπτυξη του γαλλικού μαρξισμού και μεταδομισμού, διδάσκει κριτική λογοτεχνίας και από το 2003 είναι Ομότιμος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Lille III.

Το κεντρικό ερώτημα του βιβλίου είναι το πως η καπιταλιστική συνθήκη αναπαράγεται, ενώ ο εκμεταλλευτικός της πυρήνας είναι εύκολα εξηγήσιμος. Η απάντηση για τον Μασρέ βρίσκεται στην συνάντηση των αναλύσεων του Μαρξ για την παραγωγή της σχετικής υπεραξίας με τη θεωρία του Φουκώ για την εξουσία. Κάθε τέτοιο εγχείρημα προκαλεί αρνητικές εντυπώσεις κι αντιδράσεις, κυρίως επειδή η μικροφυσική της εξουσίας του Φουκώ έρχεται σε σύγκρουση με τη μαρξιστική θεωρία του κράτους. Στη πραγματικότητα, ο Φουκώ βρισκόταν σε μια ανοικτή αντιπαράθεση με τον μαρξισμό, αλλά σε υπόγεια επαφή με το έργο του Μαρξ. Ο ίδιος τοποθετούσε το έργο του στη γενεαλογική γραμμή που εκκινεί από το δεύτερο βιβλίο του Κεφαλαίου.¹

Στο βιβλίο, ο Μασρέ εκλαϊκεύει και συμπυκνώνει μέρος του Κεφαλαίου του Μαρξ προχωρώντας παράλληλα στην εξέταση συγκεκριμένων χωρίων υπό το πρίσμα του Φουκώ. Με την διάκριση της εργασιακής δύναμης ως προδιάθεσης του σώματος από τις συνθήκες ενεργοποίησής της που εισάγει ο Μαρξ, η κλασική ιδέα της ελεύθερης και δίκαιης συναλλαγής ανάμεσα στον καπιταλιστή και τον εργαζόμενο καταρρέει. Ο εργαζόμενος από τη στιγμή που εισέρχεται στη μισθωτή σχέση δεν είναι πια το ίδιο πρόσωπο, διαιρείται, καθυποτάσσεται και μετατρέπεται σε «παραγωγικό υποκείμενο», όπως γράφει ο Μασρέ.

Σ' αυτό το σημείο υπεισέρχεται η καινοτόμα θεωρία της εξουσίας ως θετικής και παραγωγικής, την οποία πρότεινε ο Φουκώ, καθώς, για να γίνει εφικτή η παραπάνω σχέση, η εξουσία πρέπει να πάψει να είναι φανερή και καταπιεστική. Για να λειτουργήσει το καθεστώς της μισθωτής εργασίας και του παραγωγικού υποκειμένου, χρειάζεται να εγκαθιδρυθούν μηχανισμοί που αναπλάθουν τη ζωή των υποκειμένων, προετοιμάζοντας τις διαγωγές τους και διαπλάθοντας τα σώματά τους. Η βιοεξουσία είναι επομένως απαραίτητη για την ανάπτυξη του καπιταλισμού.

Εντύπωση προκαλεί η άποψη του Μασρέ που θέλει τον Φουκώ να υποστηρίζει ότι η αλήθεια της εξουσίας είναι οικονομική προτού καταστεί πολιτική. Έχουμε εδώ μια μάλλον πιο μαρξιστική ανάγνωση του Φουκώ, προσαρμοσμένη έτσι ώστε να ταιριάζει στο σχήμα του Μασρέ. Αντίθετα ο ίδιος ο Φουκώ χαρακτηριστικά αναφέρει: «οι σχέσεις εξουσίας είναι περίπλοκα φαινόμενα που δεν εξαντλούνται στην αναπαραγωγή των σχέσεων παράγωγης.»² Για τον Φουκώ, οι σχέσεις εξουσίας ξεπερνούν το οικονομικό ή οποιοδήποτε άλλο ταξικό συμφέρον, καθώς δεν έχουν ένα μοναδικό θεμέλιο ή γενέθλιο τόπο. 

Ο Μασρέ συνδέει με εύστοχο τρόπο τις αναλύσεις του Μαρξ και του Φουκώ δείχνοντας ότι η ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας και η ανάπτυξη της πειθαρχικής εξουσίας είναι αλληλένδετες. Σε αντίθεση με όσους ισχυρίζονται ότι η μαρξική και η φουκωϊκή κοινωνική θεωρία είναι ασυμβίβαστες και με όσους θεωρούν κάθε εγχείρημα συνταιριασμού τους ως μεταμοντέρνο, προτάσσουμε τη θέση του Μπαλιμπάρ ότι δεν υπάρχει ένα μεγάλο διαζευκτικό δίπολο «ή Μαρξ ή Φουκώ»³. Οι αναλύσεις τους τέμνονται όπως έδειξε ο Μασρέ και η συνάντηση αυτή μπορεί και πρέπει να αξιοποιηθεί για την καλύτερη κατανόηση της εξουσίας και της εκμετάλλευσης στον σύγχρονο καπιταλισμό.

Σημειώσεις

1 Ο δεύτερος τόμος της γαλλικής αντιστοιχεί στο τέταρτο, πέμπτο και έκτο μέρος του πρώτου τόμου.

2 Φουκώ, Μ. (2008) Το μάτι της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Βάνιας

3 Μπαλιμπάρ, Ε. (2013). Φουκώ-Μαρξ. Παραλληλίες και παράδοξα. Εκτός Γραμμής, 33, 77-80

*Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο Unfollow #24